موسیقی مقامی چیست و ریشه‌های آن به کجا برمی‌گردد؟

اصطلاح موسیقی مقامی امروزه در ایران با دو برداشت و در مورد دو نوع موسیقی به کار می‌رود. در برداشت اول، موسیقی مقامی رپرتوار به‌اصطلاح رسمی موسیقی ایران تا پیش از تغییر سیستم این نوع موسیقی به شکل دستگاهی است.

این نوع رپرتوار تا اواسط حکومت خاندان صفوی در ایران که به‌طور تقریبی مقارن با میانه قرن دهم و یازدهم هجری است، در برخی زمینه‌ها با موسیقی ترک و عرب دارای وجوه مشترک نیز بوده است. بنا بر اسناد موجود عبدالرحمن جامی با تأثیرپذیری از عبدالقادر مراغه‌ای از ادوار گوناگونی سخن به میان آورده که گویا تعداد این ادوار ۹۱ عدد بوده و هر یک دارای ۱۲ مقام شناخته‌شده، ۶ آواز و ۲۴ شعبه بوده است.

به‌عبارت‌دیگر این نوع موسیقی، موسیقی معاصری است که درعین‌ نوین بودن، دارای پیشینه‌ای غنی و تاریخی بوده و نزد اقوام و ایلات مختلف در مرزهای و نقاط جغرافیایی مختلف رواج داشته و البته از حوزه موسیقی دستگاهی خارج است.

موسیقی مقامی یادگار جلوه‌های زیبایی از فرهنگ دیرینه مشرق زمین است، که از تحریف و دگرگونی اعصار مصون مانده، نغماتی در موسیقی «موغامی» پیدا می‌شود که به عهد باستان برمی‌گردد.

تحول مقام به دستگاه اصطلاحی است برای توصیف تغییراتی که در روش طبقه‌بندی و آموزش موسیقی سنتی ایرانی رخ داد. در اصطلاح به آن موسیقی مقامی گفته می‌شود. در کتاب لغت موسیقی نوشته «افراسیاب بیگ لی» کلمه مقام که به‌صورت موغام یا مغام هم نوشته می‌شود، تعریف‌شده و از آن به‌عنوان بالاترین مرحله‌ خلاقیت در ترکیب سازوآواز یادشده است.

اینکه این نوع موسیقی دقیقاً از چه زمانی مدون شد مورد اختلاف‌نظر است. در مورد شروع تحول موسیقی مقامی تفاوت‌های نظری بسیاری هست اما، اما اکثر پژوهشگران پایان این تحول را به اوایل دوره قاجار و خاندان فراهانی  نسبت می‌دهند.

درواقع موسیقی مقامی، میراث فرهنگی ناملموس ایران است که هویت فرهنگی افرادی را نشان می‌دهد که در این منطقه زندگی می‌کنند. آن‌ها شعرهای عرفانی، تاریخی و افسانه‌ای را می‌خوانند. موسیقی آن‌ها که به “مقام” معروف است با سازهای مختلفی اجرا می‌شود.

در فاصله قرن چهارم تا نهم هجری، موسیقی علمی ایران از یک نظام ادواری برای شرح موسیقی با کمک مقام‌ها استفاده می‌کرد. در این نظام موسیقایی، دوازده مقام تعریف‌شده که عشاق، نوا، بوسیلک، راست، عراق، اصفهان، زیرافکنده، بزرگ، زنگوله، رهاوی، حسینی، حجازی نام داشتند. اما در قرن نهم هجری با تبعیت حکام ایرانی از متعصبین بانفوذی که مخالف موسیقی بودند، رشد علمی موسیقی در ایران متوقف شد و در همین حال تغییرات و جابه‌جایی‌های بسیاری در موسیقی ایران صورت گرفت.

زمان شروع جدایی موسیقی ایران از نظام مبتنی بر مقام‌ها دقیقاً مشخص نیست ولی احتمالاً به دوره تیموریان(سدهٔ هشتم تا دهم هجری قمری) برمی‌گردد. در طی این تحولات، مقام‌ها جای خود را به دستگاه‌ها دادند و نظام نوینی برای طبقه‌بندی و تدریس موسیقی شکل گرفت که بعدها ردیف نامیده شد.

در این نظام معمولاً هفت‌دستگاه (همایون، ماهور، شور، سه‌گاه، چهارگاه، راستپنجگاهو نوا و پنج آواز) برشمرده می‌شود.

این نوشته برگزفته از مقاله ای منتشر شده در سایت رسانه هدهد به آدرس زیر است:

https://hodhod.ca/what-is-maqam-music-and-the-history-of-it/